Kağıt, bugün her ne kadar devrinin geçmiş olduğu söylense de hâlâ dünden bugüne ve bugünden geleceğe yapılacak tesirlerin, kurulmuş medeniyetlerin en önemli taşıyıcısı konumundadır.
“Kağıt ve Medeniyet” birbirini tamamlayan iki kelimenin birleşimi… Kağıt üretimi, medeniyetin kolaylıkla birikmesini, geleceğe aktarılmasını ne kadar sağlamışsa; medeniyet de bir o kadar geliştikçe kağıda verdiği değeri arttırmıştır. Kağıt hususunda en ileri olan medeniyetler, tarih boyunca varlığını en çok koruyanlar olmuştur. Bir güç nişânesi olarak kağıt, mağara duvarından elektronik ortama doğru yaşadığı macerasında çok değişik merhaleler geçirmiştir. Fakat kağıt üzerinden tarih yazılması pek düşünülmemiştir. Çok basit bir araç gibi görünse de bu basitlik sağlanıncaya kadar geçen süreç gerçekten ilginç ve incelenmesi gereken bir husustur.
Kağıt, bugün her ne kadar devrinin geçmiş olduğu söylense de hâlâ dünden bugüne ve bugünden geleceğe yapılacak tesirlerin, kurulmuş medeniyetlerin önemli taşıyıcısı konumundadır. İlk insan olan Âdem’in peygamber olmasının ardından kendisine “suhuf” indirildiği rivayet olunur. Bugün bu suhufların mahiyeti bilinmese de kitabetin insan hayatındaki değeri ve dinin buna verdiği önemi göstermesi bakımından bu rivayet gayet derecede önemlidir.
Yazı, insanoğlunun kendisini ifade etmek için kullandığı en önemli unsur olarak göze çarpar. Yazının keşfi, yaygınlık kazanması medeniyetin tekâmülüyle paralel ilerlemiştir. Bilgi ne kadar çok insana ulaşırsa o kadar artma eğiliminde olmuştur.
Kağıdın iptidai atası mağara duvarlarıdır, demek herhalde yanlış olmaz. Bize tarihin bilinmez devirlerinden duygularını duvarlara kazıdıkları şekillerle ileten bu insanların açtığı yol, bizi bugün bilgisayar çağına ulaştırmıştır. Mağara duvarlarından sonraki durak da kil ve taş tabletler olmuştur. Daha sonraları milattan önce 4000’de keşfedilip bugünlere kadar ulaşan ve ‘kitabet’in önemli bir durağı sayılabilecek olan papirüs ortaya çıkmıştır. Mısır medeniyetinin insanlığa önemli bir hediyesi olan papirüs, kelime olarak da bugün İngilizcede sayfa manasına kullanılan ‘paper’ın etimolojik kaynağını oluşturur. Papirüs, kil ve taş tabletlerin hantallığını kıran en önemli yazı malzemelerinin başında gelir. Papirüsün yeterince yaygınlık kazanmadığı, maddi ölçütlerini hemen herkesin karşılayamadığı bu iptidai dönemlerde kağıt olarak; ağaç kabukları, kemikler ve deriler de kullanılmıştır. Papirüsün yanı sıra parşömen de yazı malzemeleri halkasının önemli bir parçasını oluşturmuştur. Mısır’ın papirüs ihracatını durdurması sebebiyle Bergamalıların milattan önce ikinci yüzyılda icat ettikleri parşömen bugün dahi kullanılmaktadır. Parşömen, derinin işlenmesi sonucu elde edilen önemli bir kağıt türü olarak göze çarpar.
Tüm bu malzemeler yazıyı doğal olarak da bilgiyi geleceğe aktarmak için ehemmiyetli bir yer teşkil ederler. Ancak bunların üretiminin maliyetli oluşu yeterince yayılmasına mâni olmuş ve insanlığı yeni yazı malzemeleri üretmeye yöneltmiştir. Bu noktada Mısır, Mezopotamya ve Anadolu medeniyetlerinin ulaşamadığı bu malzemeye ulaşan Çin ve Orta Asya medeniyetleri ön plana çıkar. Günümüz kağıt teknolojisinin iptidai modellerinden olan ve milattan sonra ikinci yüzyılda icat edilen kağıt hamuru sayesinde medeniyetin tekâmülü ardı arkası kesilmeyen bir gözeden fışkıran su gibi akmaya başlamıştır.
Kağıda ulaşmanın kolaylaşması demek daha fazla bilginin kayıt altına alınması demekti. Bilgi birikimi ihtiyacının doğurduğu kağıt Çin’de bulunan yeni teknik sayesinde gittikçe hızlı üretiliyordu. Bu yeni yöntem sayesinde kağıt üretimi hızla artıyor ve böylece kağıda olan rağbet, bu hıza paralel bir şekilde artmaya devam ediyordu. Bu yöntemde kağıt yapımında kullanılan malzeme paçavralar ve ağaç lifleri olmuştur. Ağaç kabuklarının damarlı lifleri işlenerek kağıt elde edilmiştir. Kağıt, misyoner rahipler aracılığıyla Türklere, Korelilere ve Japonlara yayılmıştır. O dönemlerden kalan bazı kağıt numuneleri son dönemde keşfedilmiştir.
Çin’den Türklere geçen bu kağıt tekniği, Talas Savaşı’ndan sonra Orta Asya-İslâm medeniyeti arasındaki yakınlaşma aracılığıyla Araplar arasında da yayılmaya başlamıştır. Türkler İslâmiyet’le tanışmadan önce kağıt Türkler tarafından kullanılmıştır. Bu savaşla yakınlaşan iki medeniyet arasındaki kültür alışverişi, ticaret aracılığıyla yaygınlaşmış. Kitabet dini olan İslâmiyet, bu alışveriş esnasında Müslümanları kağıda yönlendirmiş ve kağıt üretim tekniklerinin öğrenilmesini sağlamıştır. Hemen ardından da Çin’in kağıt üretim tekniğini uygulama alanına alınmıştır. Bunun ardından ilk kağıt fabrikası da İslâm coğrafyasında Semerkand’da kurulmuştur. Daha sonra yavaş yavaş Endülüs’e kadar ulaşmıştır.
Günümüz kağıt teknolojisinin iptidai modellerinden olan ve milattan sonra ikinci yüzyılda icat edilen kağıt hamuru sayesinde medeniyetin tekâmülü ardı arkası kesilmeyen bir gözeden fışkıran su gibi akmaya başlamıştır.
Bu tekniğin zamanla yaygınlaşması ve geliştirilmesi sonucunda kağıt sanayii büyük ilerleme kat etmiştir. Rönesans döneminin başlamasının en önemli sebeplerinden biri olarak kağıt gösterilebilir. Çin’den Türklere, oradan da Araplara geçen yeni kağıt üretim teknikleri, ilk önceleri Endülüs medeniyeti aracılığıyla Avrupa’ya taşınmıştı. Çin’de milattan önce ikinci yüzyılda üretilen bu kağıt ancak asırlar sonra Avrupa’ya gelmişti. Doğu medeniyetleri kağıt sayesinde gelişimini hızlandırırken; Batı, teknikten uzak, Orta Çağ karanlığına mahkûm hâlde kalmıştı. Galileo, keşiflerini söylemekten men edilirken; İslâm medeniyetinde ise önce Eski Yunan, Hint, İran metinleri çevrilmiş, akabinde de bunlardan da faydalanarak İslâm düşünce dünyası temellendirilmişti. İslâm toplumu, dininin emrettiği üzere “ilim Çin’de de olsa gidip alınız” hadisine uymuş, kağıdı Çin’den almış ve en az Çin kadar uzak sayılabilecek medeniyetlerden edindiği hikmet ilimlerini kağıda aktarmıştır. İnsanlığa hizmeti, halka hizmeti Hakk’a hizmet bilmek bu olsa gerekti. İslâm medeniyetinde hazineler sadece altınla değil, aynı zamanda kitap ve kağıtla da doluydu. Telifler ardı ardına yapılmaktaydı. Her alanda üstün yöntemler geliştirmiş hâlde bulunan İslâm medeniyeti, sınırlarını da ‘deniz, önlerine çıkıncaya dek’ büyütmüştü. Bugün Avrupa medeniyetinin membaı olan Endülüs, İslâm sınırlarının Avrupa hattındaki son noktası olmuştur. Endülüs’te kurulan kağıt fabrikası, üniversite ve daha birçok ilmî mekanizma, Avrupa’yı derinden etkilemiştir. Onların kurdukları medeniyete ulaşmak, bir giz gibi karşılarında duran bu zenginliğe erişmek için savaşmayı göze alacak kadar hırsa kapılmışlardı. Doğu’yu fethetmek “Cennet’in Krallığı”na doğru hareket etmek demekti. Doğu dünyasındaki bu zenginlikten gözleri kamaşan Avrupa, fakirliğe son vermek amacıyla Haçlı Seferlerini başlatmıştı. Haçlı Seferlerinin en önemli sebebi buydu. Açlık ve yokluk içindeki Avrupa ve zengin Doğu… Hıristiyan Avrupa, bu seferler esnasında da İslâm medeniyetine üstünlüğü getiren teknik gelişmeleri yakından öğrenmiş ve kendileri de bunlardan faydalanmaya başlamıştır. Kağıt tekniği de bu seferler esnasında tanınmış ve hemen ardından da Avrupa’ya ulaştırılmaya başlanmıştır. Avrupa’ya taşınan bu teknikler, Avrupa’nın kendi aydınlanma çağını, Rönesans’ı meydana çıkarmıştır. Pusula, matbaa, barut vb. Avrupa için son derece önemli merhalelerin aşılmasına ve zamanla gelecek olan üstünlüğün habercisi olmaya başlamıştır.
Avrupa’da İslâm medeniyetinden alınan kağıt tekniği geliştirilmiş ve Gutenberg’in XV. yüzyılın ortasında geliştirdiği matbaa sistemiyle kitap basımı hızlandırılmaya başlanmıştır. Seri matbuata geçilmesi sayesinde kitap basımı da artmıştır. Daha büyük kitlelere ulaşan kitaplar sayesinde de insanlık daha rahat bilinçlenmiştir. Orta Çağ’ın karanlığından söz etmiştik. Kilise’nin mutlak hükmünün söz konusu olduğu devir, ancak kitaplarla aşılmıştır. Önce Rönesans ve müteakiben Reform hareketleri başlamıştır. Sadece din adamlarının ulaşıp okuyabildiği İncil, matbaa aracılığıyla halka ulaşmış ve Kilise’nin daha düne kadar söylediği birçok yalan su yüzüne çıkmaya başlamıştı. Kağıt aracılığıyla Avrupa yaşadığı yanlış, radikal dindarlığı bırakmıştır. İslâm medeniyeti ise kağıt aracılığıyla doğruyu yaymak gayretini elden bırakmadığı sürece ciddi bir üstünlükle dünya üzerinde saltanatını kurmuştur.
İslâm, kağıda ve ilme o kadar önem verirken vukua gelen bazı olaylar daha fazla terakkiye mâni olmuştur. Büyük savaşlar, kıyımlar, doğal felaketler her toplumda meydana gelmiştir. Fakat cahil bir medeniyete karşı savaşmak; ilimde, hikmette bu kadar ilerlemeyi başaran bir toplum için çok zor olmuştur. Zira savaşlarda mağlup düşmek, kurbanlar vermekle sınırlı kalmamıştır bu medeniyet için. Cehalet, kendisine hedef olarak asla savaşın girmemesi gereken yerleri de seçmiştir. Savaşların sonucunda gelen işgallerle yakılan, yıkılan birçok şehir olmuştur. Fakat bu şehirlerde yıkılan binalar arasında yer alan kütüphaneler, tarihî metinlerde yeterince vurgulanmamıştır. Moğolların Bağdat’ı işgali esnasında sadece insan kıyımı değil, kültür kıyımı da gerçekleştirdiği biliniyor. Günlerce Fırat’tan mürekkep ve kanın aktığı bir savaş… İnsan en fazla ne kadar vahşileşebilir, bize bunu gösteriyor. Kağıt yeterince yaygınlık kazansaydı belki de Cengiz, bu katliamda kitapların korunması için uğraşmayacak olsa da en azından direkt bir saldırıya maruz kalmasını durdurabilirdi. Endülüs, İspanyollarca işgal edilirken kütüphaneler yakılmıştı. Son döneme doğru gelecek olursak; Irak’ın yaşadığı işgalde de gene hedef kültür mirasları oldu. Herkesin kendine bir düşman seçtiği dünyada insanların en zayıf olanlara karşı olan tavırları kalpleri burkuyor. Bütün bu olumsuzluklar vukua gelmiştir ancak gene de kağıdın geleceğe uzanan yolculuğuna bir perçin vurulamamıştır.
Cehaletin ‘‘her aydınlığı yangın sanıp söndürmeye çalıştığı’’ tavırlarına rağmen gerçek insan hüviyetindeki medeniyetler kağıda yüce bir mânâ kazandırmışlardır. Abbasî hazinelerinde biriken fazla kağıdın ihracatı yapılmaya niyet edilmesi fakat daha sonradan bundan katî surette vazgeçilmesi önemli örneklerden sadece biridir. Osmanlı Devleti kağıt üreten bazı illerden vergi almamıştır. Tuvalet kağıdı fikrinin çıktığı yıllarda ciddi tartışmalar olmuştur. Çünkü kağıt en ulvî hislerin, ilimlerin kaydedildiği gerçek hazinedir. Onu böyle bir amaç için kullanmak insanlara yeterince münasip görünmemiştir. Yere düşen kağıda verilen kıymet dinimizde son derece fazladır. Bugün hiçe saymaya kalktığımız kağıdı ceddimiz her şeyin üstünde bir önem atfederek korumuştur. Geçmişini müsvedde kağıt gibi görüp de Bulgaristan’a satabilen nesillere “hasta adam”ın bu tavırları yeterli bir cevap olsa gerektir.
Ortaçağ’da Avrupa yoksulluk ve sefalet içindeyken İslâm toplumuna üstünlük kazandıran teknik gelişmelerin başında kağıt üretiminin ve kullanımının yaygınlaşması geliyordu.
