İlk örneklerine 13. yüzyılda yapılmış eserlerde rastlanan ve Osmanlı mimarisiyle beraber yaygınlaşan kuş evleri, ince işçiliğin ve estetik görünümün göstergeleri olmalarının yanı sıra, insanoğlunun hiçbir karşılık beklemeksizin karşısındaki varlığı koruma ve kollama duygusunun birer tezahürleri olarak hem göz zevkimize ama daha önemlisi, bu inceliği unutmuş görünen zihinlerimize hitap ediyor.
Kuş Evlerinin Geçmişi Kuş sarayı, serçe sarayı, kuş köşkü gibi isimlerle de anılan kuş evleri özellikle serçe, kumru, kırlangıç ve güvercin gibi kuşların soğuklardan, şiddetli rüzgârlardan ve yırtıcı hayvanlardan korunmaları için camii, medrese, türbe, kütüphane gibi yapıların dış cephelerine ince bir mimari yaklaşımla nakşedilmiş yapılar olarak dikkatleri çekiyor. Mimarimizdeki bu zarif anlayışın temelinde medeniyetimizin kuşlarla ilgili hassasiyeti yatıyor.
Kültürümüzde kuşlar, kanatlarıyla yer ve gök arasında rahatça uçabildikleri için ilâhî bir kudrete sahip mukaddes varlıklar olarak algılanmış, öldürülmeleri diğer hayvanların öldürülmelerinden daha fazla günah sayılmıştır. Çünkü uçabilmek Allah’a ulaşmanın ve bu özlemin bir sembolü olarak telakki ediliyordu. Özellikle güvercin hakkında, sundurmalarda hu hu diye dem çekip baş eğmesi sebebiyle Allah’ın adını zikrettiği kanaati yaygınlaşmıştır. Bunun yanı sıra hicret sırasında Hz. Peygamber’e bir güvercinin yardım etmesi ve Nuh Tufanı’nın bitişini ağzındaki zeytin dalı ile bir güvercinin haber vermesi güvercin başta olmak üzere serçe, kumru vb. küçük ve korumasız kuşlara insanların ayrı bir hassasiyet göstermelerini sağlamış, bu incelik zamanla mimariye de yansımıştır.
Pek çok araştırmacı kuş evleriyle ilgili en eski örneklerin 16. yüzyıldaki yapılarda yer aldığını söylese de son zamanlardaki bulgular kuş evlerinin 13. yüzyıldan itibaren mimariye girdiğini gösteriyor. Söz gelimi 13. yüzyılda yapılan Sivas İzzeddin Keykâvus Şifahanesi, 14. yüzyılda inşa edilen Çoban Köprüsü ve 1380 civarında yapılan Tokat Ulu Camii, Fatih döneminde Bursa Beşikçiler Camii’nde kuş evleriyle ilgili örneklere rastlamak mümkün. İstanbul’daki en eski örnekleri ise Mimar Sinan’ın yapılarında görünen kuş evleri en yaygın bir şekilde 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı mimarisinde uygulanmıştır.
Hiç kuşkusuz, kuş evlerinin yaygınlaşmasında en büyük etken, Osmanlı Medeniyetindeki güçlü vakıf geleneğidir. Bu konuda sadece bir örnek bile dikkatlerimizi çekmeye yetiyor: 1505 yılında Beyazıt Camii yapılırken Sultan II. Beyazıt Han tarafından tesis olunan Beyazıt Vakfiyesi’nde ‘camiinin ayrılmaz sakinleri kuşlar’ için her yıl harcanmak üzere 30 altın lira yem parasının tahsis edildiğini görüyoruz. Bu ödenekle kuşlar için pirinç, köpekler için de ekmek alınıyordu. Bunun yanında bir bakıcı kuşlara yem vermek, sağlık durumlarını kontrol etmek, ihtiyaçlarını gidermek, kırık-çıkıklarını tedavi etmek üzere vazifelendiriliyordu. Bu geleneğin 1920’lere dek sürdüğü bilinmektedir. Aynı durum diğer tarihi camiiler için de geçerli. Camiiler dışında, mesela Dolmabahçe’de bir kuş hastanesi hizmet vermekteydi. Bu örnekler, bir zamanlar Türk insanının doğaya karşı ne kadar zarif ve merhametli yaklaştığının göstergeleri.
Bu durum Von Moltke, Miss Julia Pardoe, Lady Montagu, Edmondo de Amicis gibi pek çok yabancı seyyah ya da araştırmacı-yazarlar tarafından da gözlenmiş ve eserlerinde Osmanlı mimarisinin göz kamaştıran bu yapılarından övgüyle söz etmişlerdir.
Mimarî özellikleri ve fonksiyonları
Kuş evleri genellikle ahşaptan yapılmışlardır. Bu nedenle ya üzerindeki evle birlikte yanmışlar ya da yağmurun etkisiyle çürümüşlerdir. Ancak ahşap dışında yaygın olarak mermer, küfeki taşı, kiremit, tuğla, sıva veya sadece harçtan yapılan kuş evleri de çok yaygındır. Daha çok evler, köşkler, saraylar, camiiler, mescitler, medreseler, kütüphaneler, sıbyan mektepleri, türbeler, han ve hamamlar, dükkânlar, çeşmeler, maksemler, darphaneler, köprüler, sinagoglar ve gasilhanelerin cephelerinde, pencere kemerlerinde, kapı kemerlerinin içlerinde, minarelerde, ağırlık kulelerinde, çıkma, cumba ve bacalarda ya da sadece kuşlar için inşa edilen özel kulecikler gibi insan elinin ulaşamayacağı ve kuşların kendilerini güvende hissedecekleri yerlerde kuş evlerine rastlanmaktadır. Kuş evlerinin yapımında, kuşların şiddetli rüzgârlardan korunmaları için özellikle güney cephelerin tercih edildiği görülmektedir.
Kuş evlerinin yapılış yöntemleri ise mimarın ya da ustanın estetik anlayışına bağlıdır. Söz gelimi usta, masif duvarı öreceği taşlardan birini yontarken çelik kalemi taşın çürük yerine denk gelip köşesi kopunca o taşı atmaz, kırılan köşeyi yontarak duvara öylece yerleştirir ve doğal bir şekilde kuş yuvası elde edilirdi. Bu yöntem zamanla kuş evlerinin konak, köşk, camii ya da pencere şeklindeki görünümlerle yapılarak daha estetik bir şekle dönüştü. Pek çok kuş evinde konsollar üzerine kurulmuş cumba biçimli çıkıntılar ve balkonlar sütun kabartmalarla yükseltilmiş, evlerin ön yüzleri ise kemerli pencerelerle tamamlanıp çatılarla ve kubbelerle kapatılmıştır.
Sivil mimarinin en güzel örnekleri içinde yer alan kuş evlerinin yapımında kuşların yuva içinde rahatça hareket edebilmelerine özen gösterilirdi. Geçmişte duvarlarda görülen bu küçük kabartma yapılar büyük yapının küçük bir örneği ya da planı sanılırdı. Batı mimarisinde olduğu gibi heykel ve kabartma kullanılmayan Osmanlı mimarisinde kuş evleri, çok ağır başlı görünen cepheleri süsleyerek görünüm zenginliğinin bir parçası olmuşlardır.
Kuş evlerinin bulunduğu bazı eserler
Kuş evlerine en çok İstanbul’da rastlanmaktadır. Süleymaniye Camii, Bali Paşa Camii, Yeni Camii, Nuruosmaniye Camii, Fatih Camii, Laleli Camii, Üsküdar Ayazma Camii, Selimiye Camiileri, Büyükçekmece Sokulu Mehmet Paşa Köprüsü, Kara Mustafa Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, Seyyid Hasan Paşa ve Feyzullah Efendi medreseleri, Ragıp Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, I. Mahmut, Şebsefa Hatun ve Şah Sultan Sıbyan mektepleri, I. Mahmut Kütüphanesi, Fatih Millet Kütüphanesi, 3. Mustafa Türbesi, Büyük Yeni Han, Çukurçeşme Hanı, Hasan Paşa Hanı, Balat Tur-i Sina Kilisesi, Balat Ahrida Sinagogu, Yahudi Gasilhanesi, Eski Darphane ve Taksim Maksemi’ndeki kuş evleri en bilinenlerindendir.
Anadolu’da da yaygın bir şekilde bulunan kuş evlerinin yer aldığı bazı yapılar ise şöyle: Tokat ve Antakya Ulu Camiileri, Niğde Kığılı Camii, Amasya Sultan Beyazıt Camii, Doğubeyazıt İshak Paşa Sarayı Camii, Hayrabolu Çorumi Mustafa Efendi Camii, Nevşehir Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi, Merzifon Kara Mustafa Paşa Hanı, Zile Çarşı Hamamı, Kayseri Şeyh Çeşmesi. Dünyada özellikle de Batı’da çok fazla örneğine rastlanmayan ve hayvan hakları açısından çok ilgi çekici bir örnek teşkil eden kuş evlerinin günümüzdeki en önemli örneklerden biri de Anıtkabir’de bulunanlarıdır.
Kuş evleri, günümüze kadar gelen ince bir zevkin göstergesi olarak Osmanlı’nın kuşlara verdiği değeri gözler önüne seriyor. Ancak, zarif mimarileriyle insanın gözünü okşayan bu minik konutlar, günümüzde yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor. Hızlı şehirleşmenin ve aşırı yapılaşmanın neden olduğu sorunlara ek olarak estetik bir mimari anlayıştan yoksun inşa edilen yapılarda artık sadece kuşlar değil insanlar bile hayatlarını zor devam ettiriyorlar. Zamanımızda pek çoğu sert iklim şartları yüzünden tahrip olan kuş evleri büyük bir ilgisizlik ve bakımsızlık sorunuyla mücadele ediyor. Biriken gübrelerin temizlenmemesi nedeniyle su giderlerinin tıkandığı kuş evleri, çatlama, kırılma ve dökülme sonucu kullanılamaz hale geliyor. Her ne kadar günümüzde bazı insanlar kuş evleri geleneğini yaşatmanın bir parçası olmak için çeşitli kuş yuvaları yaptırıp bunları park ve camilere koysalar da estetik görünümden ve fonksiyonellikten uzak bu örnekler, eski yapılardaki kuş evlerinin yerini bir türlü tutmuyor.
