Dünyada bir win-win (kazan-kazan) sistemi olarak doğmuş olan franchising markaya kiraya verene kısa zamanda ve düşük maliyette yeni satış noktaları sağlaması, markayı kiralayana ise tanınmış bir markanın satış kolaylığı, yönetim bilgisi gibi birçok avantajlar barındırıyor.
Dünya genelinde ticarî hayat küresel markaların hakimiyeti altında. Starbucks, Coca-Cola, McDonald’s, Western Union gibi, her ülkede sözü geçen bu büyük güçlerin sınırlar ötesinde yaygınlaşmasındaki en temel faktörlerden biri de dağıtım ağlarını geliştirmekte kullandıkları yol. Franchising olarak bilinen bu yol, ticarî literatürde, bir ürün veya hizmetin imtiyaz hakkına sahip tarafın, belirli şart ve sınırlamalar dahilinde işin yönetim ve organizasyonuna ilişkin bilgi ve destek (know-how) sağlamak sureti ile, imtiyaz hakkını ticari işler yürütmek üzere ikinci tarafa verdiği imtiyazdan doğan, uzun dönemli ve sürekli iş ilişkilerinin bütünü olarak tanımlanıyor. Birbirinden bağımsız iki taraf (franchisor ve franchisee) arasında gerçekleştirilen bu sözleşmeyle çalışan sektörler arasında Otomobil Kiralama, Otomobil Servis Ürünleri, İş Yardım Servisleri, İş Araçları, Giyim ve Ayakkabı, Yapı Dekorasyon, Bilgisayar, Kozmetik, Perakende Şatış Mağazaları,Yiyecek, Sağlık Ürünleri, Ev Aletleri, Kuru Temizleme, Fast-Food, Otelcilik ve Lokanta vb. bulunmaktadır.
Franchisee’nin (markanın kullanımını satın alan taraf) Franchisor’a (markanın kullanımını satan taraf) ödediği bedel; isim, marka veya sistemi kullanma hakkı karşılığında ödenen bir başlangıç ücreti olan “Franchisee Fee”den ve yıllık ciro ve kârdan, anlaşmada belirlenen oranlarda, yüzde olarak ödenen ücretlerden, yani “Royalty”den oluşur. Ulusal ve uluslararası ya da ürün ve marka francihise’ı olarak iki ana tasnifl e ele alınan franchise işlemleri markaların kendi ülkelerinde ya da uluslararası pazarlarda büyümesine imkan veriyor. Ürün ve marka franchising’i ABD’de üretici ve satıcı arasında bağımsız bir satış ilişkisi şeklinde başlamıştır. Bu ilişki çerçevesinde satıcı fi rma, kendini üretici fi rma ile özdeşleştirmeye çalışmaktadır. Belirli ürünlerin benzer görünümdeki bağımsız işletmelerde pazarlanması sonucu, üretici ile imaj birleşmesi sağlanmaktadır. Bu tür franchising’de esas olan belirli bir marka ya da ticarî unvanının kullanılmasıdır. Ayrıca imtiyazı veren fi rma karşı taraf üzerinde sevk ve idare dahil, geniş ve sürekli bir denetim hakkına sahiptir. Bazı basit konularda, franchise alan kuruluş üretim safhasına da girebilir. Otomobil ve kamyon satıcıları, benzin istasyonları, alkolsüz içecek üreticileri bu tür franchising’in en tipik örneklerini oluşturmaktadır.
Dünyada Franchising
Bugüne kadar franchising yapılan her ülkede bir dernek kurulmuştur. Bu ülkeler arasında Almanya, ABD, Arjantin, Avustralya, Avusturya, Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Çin, Danimarka, Endonezya, Finlandiya, Fransa, Güney Afrika, Hollanda, Hong Kong, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İtalya, Japonya, Kanada, Macaristan, Malezya, Meksika, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Singapur, Slovakya, Yunanistan ve Türkiye bulunmaktadır.
Franchising konusunda uluslararası örgütlerin en eskisi IFA (Uluslararası Franchise Derneği) ABD’de kurulmuştur. Amerika dışından franchise veren fi rmalardan 800 üyesi bulunmaktadır. Bütün ülkelerdeki dernekler, UFRAD da dahil olmak üzere IFA’da kardeş dernek statüsündedir. Avrupa’daki franchise derneklerinin üst kuruluşu ise, EFF-Avrupa Franchise Federasyonudur. UFRAD’ın EFF’ye üye olabilmesine izin veren Bakanlar Kurulu kararı çıkmış, üyelik için başvurulmuş, işlemleri halen sürmektedir. Her ülkede yalnızca bir tek derneğin olması, franchise derneklerine bir takım fonksiyonlar yüklemiştir. Devletten beklenecek hizmetlerin bir kısmını da bu dernekler üstlenmişlerdir.
Örneğin EFF, ‘Dürüst Franchise İlkeleri’ ile uygulamaya belli standartlar getirmiş ve üyelerinin uymasını zorunlu tutmuştur. ABD’deki ve Kanada’daki dernekler de kendi üyelerine yönelik benzeri ilkeler getirmişlerdir. Franchise konusunda bilgi ve istatistiklerin toplanma yeri de dernek olmaktadır. Araştırmacılar ve yatırımcılar aradıkları bilgileri derneklerden edinmektedirler. Dernekler fuar düzenlenmesinde de öncü rol oynamaktadır.
Türkiye’de Franchising
Türkiye’de ilk yerli franchising uygulaması 1985 yılında TURYAP ile başlamıştır. Türkiye’de ilk yabancı franchising uygulaması ise dünyanın en büyük franchise vericilerinden biri olan McDonald’s ile 1986 yılında başlamıştır. Franchising sisteminin yaygınlaşması sonucunda, bu sistemin gelişmesi, sağlıklı bir şekilde yerleşmesi ve yürütülmesi, sisteme güven duyulmasının sağlanması amacıyla 1991 yılında Ulusal Franchising Derneği (UFRAD) kurulmuştur. Bugünse 30 milyar Dolar’lık bir boyuta ulaşmıştır ülkemizde franchising sektörü.
Yukarıda da belirtildiği gibi franchising sistemi ülkemize yabancı markalarla gelmişti. Fakat Türkiye’nin markalaşmada attığı ciddi adımlar ile son yıllarda Türk markaları atağa geçti. Bugün ülkemizde franchise ya da markalı bayilik veren 900 markanın 500’ü yabancı, 400’ü yerli. Bunun yanı sıra yurtdışında da kendi markalarıyla ürünlerini pazarlayan 50’yi aşkın Türk markası var. Bayilik ve franchise sistemi, girişimcilerin yeni bir iş kurmadaki risk oranını minimize ediyor. Var olan işletmeyi devam ettirmekle, bu sistemlerin dışında başka bir işkolu ile ilgilenmek arasında çok fark var.
Yerli Franchising Örnekleri
Eskidji
Yatırım bedeli olarak 25 bin dolar isteyen Eskidji, gayrimenkul danışmanlık hizmetleri veriyor. Firma franchise giriş bedeli istemiyor. Sürekli franchise ödemesi de almayan fi rma, reklam katkı payı için cirodan yüzde 5 istiyor.
Uğur Dershanesi
Eğitim ve öğretim hizmetleri veren Uğur Dershanesi, franchise giriş bedeli olarak 15 bin dolar istiyor. Yatırım bedeli olarak 150 bin dolar isteyen fi rma, sürekli franchise ödemesi için Cirodan yüzde 10 alıyor.
Tatlıcı Tombak
Sütlü ve şerbetli tatlı çeşitleriyle gıda alanında faaliyet gösteren Tatlıcı Tombak, franchise giriş bedeli olarak 20 bin dolar alıyor. Yatırım bedeli ise 35 bin dolar. Firmanın, reklam katkı payı olarak istediği rakam tedarik üstünden %2. Sürekli franchise ödemesi için ise sabit olarak 200 dolar alınıyor.
Karafırın
Franchise giriş bedeli olarak 15 bin dolar isteyen Karafırın, pastane ürünleri üretimi yapıyor. Yatırım bedeli olarak 120 bin dolar alan fi rma, reklam katkı payı olarak cirodan %0.5, sürekli franchise ödemesi için ise cirodan %2 talep ediyor.
