Bu sayıda Ünlü denizci, dünyanın en tanınmış eserlerinden birinin, Kitâb-ı Bahriye’nin müellifi, Akdeniz’i, Ege’yi karış karış dolaşan, Hint Donanması komutanı, çizdiği iki dünya haritası ile yeni dünyayı Osmanlı’ya ve dolayısıyla İslam Âlemine tanıtan, UNESCO’nun 1513 tarihli çizdiği dünya haritasının 500. Yılı olması münasebetiyle 2013’ü “Pirî Reis Haritası’nın 500. Yılı” ilan ederek onurlandığımız bilgin ve tecrübeli asker Muhyiddin Pirî Bey’i inceliyoruz. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü hocalarından Prof. Dr. İdris Bostan’ın değerlendirmeleri ile Pirî Reis dosyası sizlerle…
Hakkında tartışmaların, esrarengiz hikâyelerin, spekülasyonların kol gezdiği eski dünyanın en gizemli şahsiyetlerinden ünlü denizci, Hint Donanması Komutanı, keşifler çağının Osmanlı Dünyasında tanınmasını sağlayan önemli bir kartograf, Pir’i Reis. Pirî Reis’in doğum tarihi konusunda kesin bir bilgi olmamakla beraber tarihçiler 1470 yılı olduğu konusunda kuvvetli tezler sunar. Fatih Sultan Mehmet zamanında Karaman’dan İstanbul’a göç edenlerden biridir Pirî Reis’in ailesi. Pirî Reis amcası ünlü denizci Kemal Reis ile birlikte denizciliğe Akdeniz kıyılarında adım atar, Akdeniz’in her koyunu adım adım gezer. Daha sonra yazacağı Kitab-ı Bahriye isimli ünlü eserinde de bu dönemde aldığı notlardan bolca faydalanır.
1487-93 yılları arasında Akdeniz’de amcasıyla beraber korsanlık yapan Pirî Reis; Sicilya, Korsika, Fransa Sahilleri’ne yapılan seferlere de katılır. Yine aynı dönemde Endülüs’te Müslümanların hâkimiyetinde olan son şehir Gırnata’nın da düşmesiyle İspanya’da Müslümanlara karşı büyük bir kıyım yapılmaya başlar. Osmanlı’nın henüz deniz aşırı bir sefer yapacak donanmasının olmayışı Kemal Reis’in Osmanlı Donanmasına kumandanlık etmesi gereğini doğurur ve Pirî Reis amcasıyla birlikte Müslümanların yardımına gönderilir. Pirî Reis amcasıyla birlikte kıyıma uğrayan Müslümanları İspanya’dan Kuzey Afrika’ya taşır ve böylece Afrika’yı da tanıma imkânı bulur.
Pirî Reis’in amcasıyla birlikte Osmanlı Donanması’nın resmi hizmetine girişi 1490 tarihini bulacaktır. Venedik üzerine sefer hazırlığına girişen Osmanlı açık denizlerde korsanlık yapan Türk denizcilerini donamaya çağırır. Osmanlı Donanması bu sayede birçok usta denizciyi hizmetine almış ve denizlerdeki hâkimiyetini perçinler.
Portekizlilere karşı Memluklere yardım için Mısır’a sevk edilen asker, mühimmat, top yüklü filoyu götüren amcasının yanında Pirî Reis de vardır. Amcası Kemal Reis’in bir deniz kazası sonucu ölmesiyle Pirî Reis’in hayatında yeni bir dönem başlar. Bir süre Gelibolu’ya çekilen Pirî Reis elindeki notları derleyerek ilk dünya haritasını çizer.
O sıralara Osmanlı Devleti Mısır üzerine seferdedir. Piri Reis kendi kadırgasıyla sefere katılır ve Nil üzerinden Kahire’ye geçip 1513 tarihli Birinci Yeni Dünya Haritası’nı Yavuz Sultan Selim Han’a sunar.
Piri Reis’in Pargalı İbrahim Paşa’ya olan yakınlığı da bilinen bir gerçektir. 1524’te Mısır’a giden Pargalı’yı Piri Reis kendi kadırgasıyla Rodos’a kadar götürür ve daha önce kaleme aldığı ilk Kitab-ı Bahriye müsveddesini İbrahim Paşa’ya sunar. İbrahim Paşa’nın da teşvikiyle kitabın temize çekilmiş halini 1526 yılında Kanuni’ye takdim eder. Daha sonra çalışmaları Dünya haritası üzerinde yoğunlaşır ve ikinci dünya haritasını 1528 yılında padişaha arz eder.
1533 yılında Barbaros Hayretin Paşa Kaptan-ı Derya olunca Piri Reis de Derya Sancak Beyi(tümamiral) olur ve 1538 yılında Preveze Deniz Savaşı’na katılır. Barbaros’un vefatının ardından 1546’da Hint Donanma Komutanlığı’na getirilir. Ancak bu görev onun hayatının en onurlu görevi ama aynı zamanda acı akıbetinin de hazırlayıcısı olur.
1547’de emrinde 60 gemiden oluşan bir donanmayla Süveyş Kanalı’ndan hareket eden Derya Sancak Beyi rütbesindeki Pirî Reis Hint Okyanusu’ndaki asilerin eline geçen Osmanlı üssü Aden’i geri alır.
Pirî Bey ikinci seferini 1552’de Basra Körfezi’ndeki Portekizliler üzerine yapar. Sefer için 30 gemiden oluşan bir donanma hazırlatan Piri Reis, Umman Denizi’ne girdikten sonra Maskat’ı kuşatır ve 128 Portekiz askerini esir alarak kaleyi fetheder. Daha sonra Hürmüz’ü kuşatırsa da Portekizli kale komutanı Noronha’nın savunması karşısında kaleyi ele geçiremez. Bir Portekiz Donanması’nın baskınına uğramaktan çekinen Pirî Bey, kuşatmayı kaldırarak Basra’ya geri döner. Bu kararı altın ve mücevher karşılığında aldığı iddia edilerek suçlanır. Kubad Paşa’nın Pirî Bey’i İstanbul’a şikâyet etmesi Pirî Reis’in aleyhine olur. Asıl donanmasını Basra’da bırakarak iki kadırgayla Süveyş’e dönmesi Pirî Reis’i ordusunu savaş meydanında bırakıp kaçan komutan durumuna düşürür. Oysa Pirî Reis, Basra Körfezinin Portekizliler tarafından kapatılması endişesiyle asıl donanmayı Basra’da bırakır. Daha sonra Hürmüz önlerine bir Portekiz Donanması’nın gelmesi de Piri Reis’i haklı çıkarır.
Sonuçta Mısır Beylerbeyi Semiz Ali Paşa tarafından ordusunu savaş meydanında bırakıp kaçan bir komutan olarak algılanır ve hakkında yapılan şikâyetler üzerine Divan-ı Mısır’da başı kesilerek öldürülür.
“Mustafa’nun hürmetine dâyima Doğru yol göster ki sensün rehnümâ” But elümüz yok deminde yâ kerîm, Rahmet eyle kim bize sensin Rahîm”(*Hz. Muhammed Mustafa’nın hürmetine kılavuz sensin daima, bize doğru yolu göster. Büyük Allah’ım yok zamanında elimizden tut, Rahim sensin bize yardım et.)
Rivayete göre Yavuz Sultan Selim İskenderiye’nin fethinde büyük başarılar gösteren Pirî Reis’i kutlar. Söylentiye göre Yavuz Piri Reis’in çizdiği birinci dünya haritasını eline alır. “Dünya ne kadar da küçükmüş” der. Sonra haritanın yarısını yırtar. “Biz doğu tarafını elimizde tutacağız” der. Bazı tarihçiler haritanın daha sonra bulunan diğer yarısının bu olaya dayandığını iddia eder.
Harita Tarihinin Şaheseri: 1513 Tarihli Dünya Haritası Piri Reis iki dünya haritası ve Akdeniz Portolanı olan Kitab-ı Bahriye’si ile büyük ün kazandı. Amcasının vefatından sonra Gelibolu’ya çekilerek çizdiği 1513 (919) tarihli ilk dünya haritası, İspanya ve Portekiz’i, Batı Avrupa ve Batı Afrika’yı, Orta ve güney Amerika Kıtası’nın doğu kıyılarını göstermektedir. Harita 87 cm. boyunda, üst kısmı 63 cm. ve alt kısmı 41 cm. genişliğindedir.
Üçü küçük iki büyük toplam beş rüzgar gülünün bulunduğu haritada dokuz gemi resmi ile sahillerdeki şehirler, hükümdarlar, burçlar ve hayvanları gösteren çizimler de mevcuttur.
Pirî Reis 1513 tarihli ilk dünya haritasını çizerken yirmi mappamunda denilen eski dünya haritalarından, İskenderiyeli Batlamyus’un coğrafyasındaki haritalardan, Abbasi Halifesi Memun zamanında çizdirilen sekiz caferiyye veya coğrafya haritasından, Kristof Kolomb’un Amerika haritasından, Arapça bir Hindistan haritasından, Çin haritalarından faydalanır. 1528 tarihli ikinci dünya haritası çiziminde ise Atlas Okyanusu’nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika kıyılarını da gösterir.
Günümüzde mevcut en eski dünya haritası olması bakımından önemi tartışılmaz olan Pirî Reis’in iki dünya haritası, İspanya ve Portekizlilerin öncülük ettiği keşif yolculuklarının Osmanlı’ya ve dolayısıyla İslam dünyasına tanıtılmasında da büyük rol oynar.
“Haritayı hem pusulayı bil sahih Ta Süleymanu’n-nebi itdi tashîh. Zira âna ins ü cin vahş u tuyûr, Kim musahhar olmuş idi dahî mûr.”
